İzmir kent merkezinde modern kentin altında, Kadifekale ile Kemeraltı ekseninde uzanan Büyük İskender sonrasında inşa edilen Smyrna Antik Kenti’nde kazı çalışmaları “Bakanlar Kurulu Kararlı Kazı” statüsünde Kültür ve Turizm Bakanlığı izni ve 2020 yılı itibariyle İzmir Katip Çelebi Üniversitesi adına yürütülmektedir. Çalışmalar Smyrna Agorası, Smyrna Tiyatrosu ve Kadifekale merkezli olarak sürdürülmektedir.

          İzmir, İzmir Körfezi’nin doğu derinliğinde uygun yerleşim koşulları nedeniyle Neolitik-Kalkolitik dönemlerden itibaren kesintisiz bir yerleşim tarihine sahip olmuştur. İlk olarak Bornova Yeşilova ve Yassıtepe Höyük, daha sonra Bayraklı-Tepekule Höyük yerleşimlerinin ardından kent, Büyük İskender sonrası bugünkü yerine (Kadifekale-Kemeraltı) taşınmıştır. Yeni kent, yeni yerinde Hellenistik, Roma ve Bizans dönemlerinin ardından Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde de, 2 bin yılı aşkın bir süre boyunca  kesintisiz olarak iskan görmüş ve halen görmeye devam etmektedir. Smyrna çevresindeki verimli tarımsal alanları, ürün çeşitliliği, maden kaynakları, deniz ve kara ticaret yollarının üzerinde bulunması ile Batı Anadolu coğrafyasının en önemli liman kenti olarak günümüze kadar varlığını sürdürmüştür.

       Antik dönemde kentlerin kuruluşunu bir kahramana veya bir efsaneye dayandırma geleneği sıklıkla görülmektedir. İÖ. 3. binde İzmir körfezinin kuzeyinde kurulan Bayraklı-Tepekule Höyük olarak bilinen yerleşimin İÖ. 4. yüzyılın sonunda Pagos (Kadifekale) eteklerine taşınması da bu geleneğe uygun olarak Büyük İskender’e dayandırılmıştır. Eski Smyrna'nın ele geçirilmesi sırasında Makedonya Kralı İskender’in Asya Seferi sırasında Smyrna'ya geldiğine dair İskender’in seferlerini konu alan “İskender’in Anabasisi” adlı eserinde Tarihçi Arrianos bize bilgi vermemekte ve diğer epigrafik ve arkeolojik bulgular da sessiz kalmakla beraber Anadolu'da Perslere karşı yapılan ve zafer kazanılan ilk savaş olan Granykos Savaşını takiben Sardis'den Ephesos'a giden ana yolun üzerinde bulunan Smyrna'ya kısa bir süre de olsa uğramış olduğu varsayılabilir. Kentin kuruluş efsanesinde İskender’in adı, İ.S. 2. yüzyılda yaşamış Coğrafyacı ve Gezgin Pausanias tarafından telaffuz edilir. “Periegesis tes Hellados” (Yunanistan’ın Tasviri) adlı eserinde Pausanias (Pau.VII, 5), İskender’in avlanmak üzere geldiği Pagos (Kadifekale) Tepesi eteklerinde, Nemesisler Tapınağı önündeki bir pınarın başında ve bir çınar ağacının altında uykuya daldığını, rüyasında gördüğü iki Nemesis’in (Öç Tanrıçaları) ondan burada bir kent kurmasını ve halkın buraya göç etmesini istediğini anlatmaktadır. Yine efsaneye göre Tanrıçaların bu isteğini duyan Smyrnalılar bölgenin ünlü kehanet merkezi Apollon Klarios Tapınağı’na danışırlar. Tanrı Apollon Smyrnalılara “Kutsal Meles’in ötesindeki Pagos tepesinde (Kadifekale) oturacak olanlar eskisine göre üç dört kat mutlu olacaklardır.” yanıtını verir. Bu efsane pek çok Roma Dönemi Smyrna sikkesi (parası) üzerinde canlandırılmıştır. 

         İÖ. 1. yüzyılda yaşamış olan bir diğer Coğrafyacı ve Gezgin Strabon (XIV, I, 37) kentin İskender’in komutanları Antigonos ve Lysimakhos tarafından imar edildiğini yazmaktadır. Hellenistik ve Roma dönemlerinde kent, mükemmel konumu sayesinde kısa zamanda gelişmiş ve Anadolu’nun önemli kentlerinden biri haline gelmiştir. Strabon, şehri kendi döneminin örnekleri içinde “en güzel olanı” şeklinde betimler. Strabon kenti tanımlarken belirgin bir portre çizmiştir. Strabon'a göre Smyrna’nın küçük bir bölümü tepede, büyük kısmı ise tepenin denize doğru uzanan eteklerinde yer almaktadır. Taş döşeli caddeleri birbirine dik doğrular şeklindedir ve iki katlı geniş sütunlu galerilere sahiplerdir. Kent ayrıca istenildiğinde kapatılabilen bir limana da sahiptir.

          Smyrna üç kez Neokoros (İmparatorluk kültüne hizmet eden tapınak - bunlar Tiberius, Hadrianus ve Caracalla döneminde tesis edilmişlerdir)  tapınağına ev sahipliği yapmasıyla kendi şehir sikkeleri ve yazıtları üzerinden övünecektir. Smyrna'nın öne çıkan bir diğer özelliği de Aleksandria'ya bağlı bir tıp okuluna sahip olmasıdır. Bu tıp okulunda eğitim görenlerden biri de daha sonra Roma'da İmparatorluk doktoru olarak görev yapacak olan Pergamonlu Tıp Adamı Galenos idi . Galenos Smyrna'da anatomi dersleri almış ve göz hastalıkları üzerine bir de kitap yazmış, Platoncu Filozof Albinos'tan felsefe dersleri almıştır.   

       Smyrna, Roma Dönemi'nde ilk Hıristiyan cemaatlerden birine sahip oldu. Nitekim St John'ın mektuplarının ulaştığı topluluklardan biri de Smyrnalı Hıristiyanlardı. Sonrasında Batı Anadolu'daki 7 kiliseden birine ev sahipliği yapmıştır. Smyrna'daki ilk Hıristiyan lideri Aziz Polykarpos idi ve Smyrna Stadyonu'nda şehit edildiğinde onun adına Martyrium inşa edildi. Martyrium'un kalıntıları Osmanlı Dönemine kadar ayakta kaldı. İnananlar onun asasından çıktığına inandıkları Çitlenbik Ağacı yapraklarını ve yapı kalıntılarından parçaları yüzyıllar boyunca yanlarına hatıra olarak aldılar. Hıristiyan Ortodokslar için birçok kilisenin yanısıra şehir dışında ve içinde Ayazmalar da vardı. Bunlardan Sütverenana adıyla bilinen şehir içindeki bir ayazma Roma su kanallarından biri üzerinde bulunuyordu ve Ortodokslar ve Türkler kadınların doğurganlıklarını arttıracağına ve sütlerinin bollaşacağına inanarak hem saygı gösterdiler ve hem de suyunu içtiler.

         Smyrna, Kudüs'ü ve kutsal toprakları ele geçirmek iddiası ile yola çıkan Haçlılar zamanında 2. Haçlı Seferi'nin uğrak noktalarından biri oldu. Ele geçen bir Fransız sikkesi bu sefere katılanları ve Fransızların varlığını işaret etmektedir. 13. yüzyılın başında, 4. Haçlı Seferi sırasında Haçlılar kutsal topraklara gitmek yerine Bizans İmparatorluğu'nun başkenti İstanbul'da (Konstantinopolis) kaldılar. Bizans Hanedanı başkentten ayrılarak Nikaia'yı (İznik) Bizans'ın merkezi haline getirdiğinde, Smyrna, Bizans Devleti'nin en önemli limanı haline geldi. Bu sırada Hanedana destek veren Cenevizlilere Smyrna Limanı gümrüğü ve kalesi tesis edildi. Gümrük ve kale 14. yüzyılın ikinci yarısında Papa tarafından Rhodos Şovalyelerine verildi. Anadolu topraklarının giderek Türkleştiği ve irili ufaklı Türk Devletlerinin kurulduğu bu süreçte, 1401'de Timur, bu devletler içinde lider konumda olan Osmanlı Devleti'ne karşı kazandığı Ankara Savaşı'nın ardından Smyrna'ya ulaştı ve Rhodos Şovalyelerinin elinde bulunan Liman Kalesi'ni ele geçirdi. Bu savaş Doğu'da büyük bir imparatorluk kuran Timur ve ordularının Hıristiyanlarla ilk ve tek mücadelesi olarak bilinir.

          Timur'un Anadolu coğrafyasından ayrılmasının ardından başlangıçta Osmanlı Devleti'nin küçük bir liman kenti halinde olan Smyrna/izmir kısa sürede eski günlerinde olduğu gibi büyüyecek ve 17 yüzyıldan sonra Doğu Akdeniz'in en büyük liman kentlerinden biri olacaktır. İzmir antikçağlarda olduğu gibi çok inançlı, çok kültürlü, çok milletli kozmopolit yapısı ile Osmanlı Dönemi'nde de öne çıkacaktır. Bizans Dönemi'nden itibaren Hıristiyanların ve ardından Müslümanların ve İÖ. 1. bin yıllarından itibaren var olan yerli Yahudilere ek olarak 16. yüzyılda İspanya'dan Anadolu'ya ve İzmir'e olan Yahudi göçü ile birbirlerine saygılı davranan farklı inançlara sahip insanların birlikte yaşamasına ev sahipliği yapmıştır. 17. yüzyıldan itibaren Batı'dan ticaret merkezli olarak kente gelen Levantenler (İtalyan, Fransız, İngiliz, Hollandalı vb) bu ortak yaşamın parçası olmuşlardır.

         Günümüzde ise İzmir kent merkezindeki modern yapılaşma nedeniyle birkaç noktada kalıntılara ulaşılabilmektedir. Tanımlanan arkeolojik alanlardan en iyi bilinenlerden biri, üzerinde Hellenistik ve Roma Dönemlerine ait sur kalıntıları, Bizans Dönemine ait sarnıç, Anadolu Türk Beylikleri Dönemine ait mescid ve Osmanlı Dönemine ait iç kale bulunan Kadifekale’dir . Kadifekale antik Smyrna’nın akropolü yani birincil kutsal alanı olması yanı sıra savaş durumunda kentin yine en önemli savunma yapısı olarak da görev yapmaktaydı. Bu nedenle kentin kurulduğu İÖ. 4. yüzyılın sonu-3. yüzyılın başından itibaren bir surla çevrelenmiş ve surlar Roma, Bizans ve Erken Osmanlı dönemlerinde sık sık onarılmış, yenilenmiştir.

          Antik kentin günümüze iyi koşullarda ulaşan anıtsal yapı örnekleri ile dolu olan alanı bugünkü kentin merkezinde bulunan Smyrna Agorası’dır.  Liman kentlerinde en az iki agoranın olduğu bilinmektedir. Smyrna’da ikinci agoranın yeri bilinmemekle birlikte limana yakın bir noktada ve daha çok ticari fonksiyonları ile ön planda bulunmalıydı. Mevcut agora ise, antik Smyrna’nın idari, siyasi, adli ve ticari merkezi durumundaydı. Bu özellikleri ile “devlet” agorası olarak da tanımlamak mümkündür. Mevcut kalıntılar ve yapılan sondajlar, agoranın kentin kuruluş efsanesine uygun olarak Büyük İskender’den hemen sonra İÖ. 4. Yüzyılın sonu- 3. Yüzyılın başlarında, yeni kentin ilk imar projelerinden biri olarak inşa edildiğini göstermiştir. Helenistik dönemden itibaren agoradaki yapılar zamanla yenilenmiş, değişikliklere uğramış, eklentiler yapılmış, İS. 2. yılın sonu -  3. yüzyılın başında bugün görülen halini almış ve en erken İS. 7. yüzyıla kadar genel karakterini korumuştur. Geç Bizans döneminden itibaren mezarlık olarak kullanılmış olduğundan antik döneme ait yapı izleri nispeten iyi korunmuş olarak günümüze ulaşmıştır. Bu alanda ilk kazılar Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk arkeolojik araştırmalarından biri olarak bilinmektedir.

        Bugün Agora avlu alanının yaklaşık 129 x 83 m boyutlarındaki bir kısmı görülebilmektedir. Bu alanı çevreleyen Batı Portiko’nun büyük kısmı (83 m), Doğu Portiko’nun küçük bir bölümü (20 m) ile kuzeydeki Bazilika’nın tamamı (161 m) ortaya çıkarılmıştır. Yeşil alan olarak kullanılan agoranın güneyindeki alanda Güney Portiko’nun olması beklenmektedir.

          Roma döneminde yoğun imar faaliyetlerinin gerçekleştiği kent pek çok kez depremler ile sarsılmıştır. Bunların arasında en yıkıcı olanı İS. 177/8 yılında gerçekleşmiştir. Bu depremin etkilerini Smyrna’da yaşayan hatip Aelius Aristides’in dönemin imparatoru Marcus Aurelius’a yazdığı mektuplardan öğrenmekteyiz. Bu depremden sonra kent, imparatorun yaptığı yardımlar ile hızla ayağa kaldırılmıştır. Agora’da bugün görülen kalıntılar bu hızlı onarım sürecinin ürünleridir.

      Alanın kuzey kanadını kaplayan Bazilika başta adli ve idari işlevleri olan ancak ticari işler için de kullanılan bir yapıdır.  Avukat, banker ve diğer ticaret erbabının yoğunlukla kullandığı bu yapı, inşasında kullanılan mermer, granit ve konglomera malzemeler ile oldukça gösterişli bir görünüme sahipti. Yapı yaklaşık 30 m genişliğinde 161 m uzunluğundadır. Avlu düzleminin altında bulunan bodrum katı, 4 galeriden ibaret, kemerli bir konstrüksiyona sahiptir. Bodrum katın doğu ve batı ucunda görülen çapraz kemerler dönemin ender örneklerindendir. Bodrum katının 1. ve 2. Galerilerinin taşıyıcı ayakları ve bölme duvarları üzerinde dünyanın en zengin boya ve kazıma çizgilerle yapılmış graffiti kolleksiyonu yer almaktadır. Bir harften bir cümleye veya bir tasvire kadar üç bine yakın duvar yazı ve resminin bulunduğu hesaplanmaktadır. Graffitolar dönemin yaşam biçimini aktaran gemi tasvirlerinden denizci ve gladyatörlere, hayvan figürlerinden sevgi ve şehvet sözlerine kadar değişik konu ve tasvirlerden oluşmaktadır. Antik çağda ender olarak rastlanan bu eserlerin temizlik ve konservasyon çalışmaları halen sürdürülmektedir.  Bazilika’nın bodrum katında dikkat çeken mimari özelliklerden bir 3. Galeri’de 72 adet karşılıklı küçük mekanın yer almasıdır. Mekanların Toptancı ve/veya Parekendecilere ait oldukları düşünülmektedir. Avlu seviyesinde iki katlı olan Bazilika’nın zemin ve 1. katı ortadaki galeri daha geniş olmak üzere üç galerilidir. Zemin katın batı sonunda yargıçların kullandığı tribunalis adı verilen bir mekan yer alıyordu. Bazilika’ya giriş kuzey cepheden yapının batı ve doğu sonlarındaki birer anıtsal kapı ile sağlanırken güney cephede bulunan anıtsal bir giriş kapısı ile de avlu düzlemine ulaşılıyordu. 

       Agora’da ortaya çıkarılan bir diğer yapı ise alanı batıdan sınırlayan Batı Portiko'dur. Yaklaşık 19 metre genişliğinde olan Batı Portiko’nun 82 metre uzunluktaki kısmı açığa çıkarılabilmiştir. Batı Portiko'nun güney sonunda, Agora meydanına cepheli bir anıtsal kapı yer alır. Deniz/Liman tarafından gelen yolun Agora’ya ulaştığı noktaya yerleştirilen bu kapı çift kemerli bir konstrüksiyona sahipti. Kapının mimari elemanları kısmen günümüze ulaşmış olan kuzey kemeri üzerinde İ.S. 177/8 yılında Smyrna’nın geçirdiği büyük depremden sonra kente yardımlar yapan Roma İmparatoru Marcus Aurelius’un eşi Genç Faustina’ya ait olan yüksek kabartma bir portre yer almaktadır. Güney kemer üzerinde ise Marcus Aurelius'un portresinin olduğu düşünülmektedir.

       Erken Bizans Döneminde Batı Portiko’nun bodrum katlarında kemerli galerilerinin bir bölümünde sarnıçlar meydana getirilmiştir. Bu sarnıçlar Kadifekale eteklerinden çıkan kaynak sularını toplayarak agora ve çevresinin su ihtiyacını gidermek için inşa edilmiş olup bu sarnıçlardan çıkarak kente su dağıtan pişmiş toprak su yolları bugün hala Batı Portiko’nun bodrum kat zemininde izlenebilmektedir.

        Batı Portiko'nun arkasında tespit edilen 61x35 m yaklaşık boyutlarındaki Mozaikli Yapı’nın hemen tümü ortaya çıkarılmış olmakla birlikte yapıya adını veren bitkisel ve geometrik öğelerin tercih edildiği mozaik döşemenin ancak yarısının korunduğu görülmüştür. Yapının güneyden Faustina Caddesi, batıdan ise Bouleuterion Caddesi ile sınırlandırılmış olduğu ve her iki caddeden de merdivenlerle yapıya ulaşıldığı tespit edilmiştir. Bazı sosyal ve kültürel faaliyetler ile siyasi toplantılara ev sahipliği yaptığı düşünülen Mozaikli Salon’un iki evreli olduğu görülmüştür. İlk evreye ait mozaik döşemin bir deprem ve/veya ardından yangın sonucu tahrip olmasını takiben yapının onarıldığı ve zarar gören mozaik döşemenin yerine de ikinci tabaka mozaik döşemin yapıldığı anlaşılmaktadır. Mozaikli Yapı'nın doğu bitişiğindeki Agora Batı Portiko’nun zemin katına 5 adet kapı ile kuzeyindeki Geç Roma Meclis yapısı ile 3 adet kapı ile bağlantılı olduğu da gözlemlenmiştir.

         Mozaikli Yapı’nın hemen kuzey bitişiğinde Kent Meclisi yer almaktadır. Kent Meclisi'nin olduğu parselde biri Erken Roma Dönemi'ne diğeri ise Geç Roma Dönemi'ne ait üst üste iki meclis yapısının olduğu tespit edilmiştir. İS. 177/8 büyük depremden sonra hasar gören bu Erken Roma Meclis yapısının yerine Geç Roma Meclis yapısının bu kez daha büyük ölçüde inşa edilmiştir. Geç Roma Meclis yapısının kısmen korunmuş orkestra döşemine ek olarak, oturma basamaklarını yükseltmek için kullanılan ve meclisin alt yapısını oluşturan yarım tonozlu galerisi ve ardında yine aynı amaçla yapılmış 11 adet tonozlu mekanı ile ortaya çıkarılmıştır. Erken Roma Meclis yapısının ise orkestrası ve yapıyı küçük bir tiyatro formuna getirmek için inşa edilen ışınsal duvarlardan oluşan altyapısı izlenebilmektedir.   

       Son yıllarda tespit edilen antik kente ilişkin bir başka yapı Agora Hamamı'dır. İS.  2. yüzyılda büyük ölçekli olarak inşa edilen ve halen iki büyük kemeri 14 m boyunca yükselen hamamın doğu bölümdeki kazılarda sıcaklık, ılıklık ve soğukluk bölümleri ortaya çıkarılmıştır 

       Smyrna Antik Kenti’ne ilişkin bir başka anıtsal yapı örneği de tiyatrosudur. 20 bin kişilik bir kapasiteye sahip olan tiyatronun sahne binasının ve izleyici oturma yerinin ortaya çıkarılmasına dönük kazı çalışmaları halen sürdürülmektedir. Tiyatronun bulunduğu yerin İÖ. 3. Yüzyıldan itibaren dini, kültürel ve sosyal etkinlikler için kullanıldığı, en geç İÖ 1. Yüzyıldan itibaren de tiyatronun şimdiki yaklaşık halini aldığı, İS 2. ve 3. Yüzyılda yapılan onarımlar ve değişiklikler ardından 4. Yüzyılın sonu - 5. Yüzyılın başında terkedildiği tespit edilmiştir.

      Antik kente ilişkin olarak Basmane mevkinde yapılan arkeolojik çalışmalar burada Smyrna’yı Magnesia ad Sipylum (Manisa), Phokaia (Foça), Sardeis (Sart-Mustafa, Salihli) gibi kuzey ve doğu kentlerine bağlayan yol kalıntısını ortaya çıkarmıştır. Kapının konumu ve yolun doğrultusu takip edildiğinde Magnesia Kapısı’ndan çıkan yolun doğrudan Yeşildere üzerinden geçen modern Kemer köprüsüne ulaştığı görülmüştür. Bu çerçevede modern Kemer köprüsünün alt kısmında yapılan araştırmalarda Roma dönemine ait tek kemerli bir köprünün halen oldukça iyi durumda yerinde durduğu görülmüştür. Bu yapının Osmanlı döneminde de sıkça kullanıldığı ve pek çok kaynakta “Kervan Köprüsü” olarak adlandırıldığı bilinmektedir.

       Antik kaynaklar ve 17 – 20. Yüzyıllarda kente gelen batılı seyyahların yazı, çizim,  gravür ve fotoğrafları ışığında Smyrna’nın önemli bir Roma kentinde bulunan daha pek çok yapıya sahip olduğu öğrenilmektedir. Bunlardan en çok adı geçenler Kadifekale’nin güneybatısında bulunan Smyrna Stadionu ile Zeus Akraios ve Zeus Olympios Tapınakları, sahilde ve bugünkü Kemeraltı yayı içerisinde bulunan antik limanıdır.

Smyrna Antik Kenti Kazısı Facebook Sayfası İçin Tıklayınız

Smyrna Antik Kenti Kazı Tanıtım Videosu için Tıklayınız